क्रांतीवीर समशेरसिंग पारधी

Samshershingh Pardhi^{*क्रांतीवीर समशेरसिंग पारधी *}

क्रांतिवीर समशेरसींग पारधी वे प्रथम आदिवासी पारधी समाज के क्रांतीवीर . समशेरसींग पारधी जिन्होने अंग्रेजी हुकूमत के खिलाफ १८५७ की स्वतंत्र स्वराज संग्राम की नींव रखी । उन्होंने अपने जीवन काल मे आदिवासी पारधी समाज के रक्षा हेतु १८५७ के लढाई मे अग्रेजोंके खिलाफ लढाई का नेतृत्व किया था । मराठी साहित्यकार श्री.भास्करजी भोसले की किताब आदिवासी संस्कृति, इतिहास आणी वेदना (पृष्ठ ९४-१०१)का आशय लेते हुए -.

द्वारका के ओखा बेेट पर वााघरी, वाघेेर यह जमात केे लोग संस्थान मे रहते थे। इसी संस्थान के लिए गायकवााड, अंग्रेज और वाघेर के बीच सन १८०३ से १८५८ तक संघर्ष होता रहा । १८०३ मे द्वारका के ओखा नामक बेटपर वाघेर इन लड़ाकू लोगों का राज्य था। उन्होंने अंग्रेजों का जहाज लुटें थे। उनके राजा नारायण माणेक की अंग्रेजो ने हत्या करी थी। बादमे १८४८ मे ओखा बेट को जोधा माणेक ने फिर से अंग्रेज और गायकवाड़ से अपना प्रदेश छुडवाय अपीतू फिर अंग्रेज सैनिकों साथ गायकवाड़ की फौज ने पून्ह आक्रमण कर जोधा माणेक को मारकर ओखा किल्ला हथीयालीया ।

बादमे १८५८ अपने द्वारका ओखा बेट हथीयाने के लिए वाघरी, वाघेर के लोगों ने समशेरसींग की ३००/३५० सैनिकों (पारधी) फौज की मदत ली इसलिए वाघरी और समशेरसींग पारधी की बैठक हुई । उस बैठक में पारधी राजा समशेरसींग पारधी के साथ माणेक वाघेर, राजा गंगू बापू मकवाना, वाघरी सेनापती जो सोमनाथ के पास मिठापूर गाव के रहीवासी थे। यही पहली बार स्वराज्य के लिए बैठक हुई।

।

भोसले बेेेडाा के समशेरसींग पारधी वे सोमनाथ के नजीक मिठापुर के थे। दस पंद्रह ग्राम ,वाघरी और पारधी समाज के सहयोग से समशेरसींग के पिताजी वहा रहते थे। उनके पीता एवं दादाजी वे पेशवाई के दरबार मे नौकरी करचुके थे।

अंग्रेजों और मराठाा के १८१८ की लढाई उपरांत अनेक सरदारों ने अपने संस्थान निर्माण कीऐ थे। उनमें से समशेरसींग भी (पारधी का) अपना अलग संस्थान निर्माण कीया था। वे अपने आस पास के पश्चिमी गीर प्रदेश के रहनेवाले वाघरी ,पारधी टोलीयौंका प्रमुख था।

अपने बिस साल की आयु में अपना स्वतंत्र संस्थान हो ईस लिए प्रयास कर रहे थे । क््योकी गायकवाड़ जो अंग्रेज सरकार के साथ थे वहा उन्हे नही रहना था। जहा पहले से जुनागड के नवाब और गायकवाड़ की बनती नही थी उपर से आदिवासी टोलीीी या स्वतंत्र प्रदेश के पक्ष में थी ।

समशेरसींग पारधी यूवा गणनायक था । वो ४००० से ५००० तक पारधी और फासेपारधी परिवार का रक्षक था । सौराष्ट्र मे वे स्थानिक थे।

उनके पास सिर्फ ७०० से ८०० के आसपास सैनिक थे । जब उनको पता चलता है की अंग्रेज फौंज हथीयार के साथ आ रही है तब उन्हे अपना संस्थान छोड कर गीर प्रदेश जाना पडा था। तब उनके साथ औरतों ,बच्चे, बुढे, युवा सभी ने मिलकर अंग्रेजों के खिलाफ पहली लढाई की बिना हथियार के सिर्फ पत्थर, गोफन, तलवार, भाला, पेड़ की डालियां एवं साल से समशेरसींग के साथ खडे हूए थे। बावजूद उन्हें पता था की वे अंग्रेजी फौज से नही लढ पायेंगे फीर भी वे अपने भाईयों के साथ पारधी ,वाघरी आसपास के वाघेर के ईखठ्ठा करके अपनी फ़ौजी संख्या १०००से १५०० तक करी तब वे काठेवाडी मे १जानेवारी १८५७ को पून्ह बैठक कर लढाई की रणनीति बनायी।

सौराष्ट्र मे पारधी, फासेपारधी ,वाघरी,काठेवाडी पारधी सभीभाईसमशेरभोसले सींग को अपना मुखिया मानत। सभी मीलकर स्वराज्य संस्था निर्माण के हेतु एकजूट हूये थे।

समशेरसींग पारधी ‌‌‌‌ने अपनी तेजस्वी भाषण से सभीको संबोधित किया और अंग्रेज के खिलाफ अपना स्वतंत्र स्वराज्य बनाने के लिए सभी को उस लढाई मे सामिल होने के लिए आवाहन कीया । "मारा वाघोडाहो, आपळं कालतक हिंदू राजो शाहूमहाराज, प्रधान पेशवानी सेवा करूकथा, गायकवाड़ आपंळोच यो राजो मणिकभी आपंळो छं. पंळ हामक्या गोरावय आपळू खारु लुटीलीदू.हिनाकरता आज आपळं हां गोळा ह्युयाला छं मारा वाघरी हो, आपळं जिवत रगत पिनारा, लाडींन रगत पिलाईन गोरावनं वाढो, जिवमं जिवछं ततपर लढो, जेतरा आदमी गोळाहुशे तेतरा गोळा करो, देवीना कृपेथी आपळंच लढाई जिकनारा छं. आपळं स्वतानू राज्य मळसे.आपळं राज्यमं देखमं स्वताहा सुखी हुशो जयसोमनाथ !"

द्वारकापर जनवरी के पहीले सप्ता मे हलमा कीया उस समय गायकवाड़ की एक छावनी समशेरसींग के साथ मील गई वे स्थानिक वाघेर व माणेक वाघेर थे उसी के साथ समशेरसींग भोसले के साथ लगभग ३५०० सैनी फौज थी पर अब उनके पास थोडी बंदूके और तौफे थी और उसीसे उनका हौसला बुलंद था जब यह बात गायकवाड़ और अंग्रेज अफसरों को लगी तो उन्होंने समशेरसींग और बाकी बंडखोर पारधी फासेपारधी को मारने का हूक्म दिया और दोनों फौजों की द्वारका के ओखाबेट मे आमणे सामने खडे होगये । अंग्रेजों ने समशेरसींग की फौज को निसते नाबुत करणा शुरू किया उसमे समशेरसींग भोसले की पहली पत्नी, बडा बेटा मारे गये । समशेरसींग भोसले भाला चलाने मे निपुण थे वे बहुत ही शालिनता से अंग्रेजी फौज से लढ रहे थे । उस लढाई मे उनकी पत्नी,दो भाई,चार बच्चे शहीद होगये फीर भी वे डटकर लढते रहे और ओखाबेट हथियालीया बादमे वे माणेक राजा वाघेर के आश्रय मे रहे। बादमे फीरसे सैन्य जमा कर अंग्रेजों से लढते रहे । समुंदर मे डूब कर अचानक से ब्रिटिश सैनिकों पर हमला करना ऐसा करते करते वे अंग्रेजी फौज से लढते रहे कभी ओखा बेट के पेडपर चढ़ कर फास लटकाके हमला करना।कभी समुंदर मे डुबके पपई के पेड की डाल से सांस लेते हुए अंग्रेजों के नांव तक जाकर उसे पानी मे डुबादेना तो कभी पेड़ो की साल से रस्सी बनाकर पेडपर लटककर आनेवाले अंग्रेजी फौजों पर तीर, पत्थर, भाला,बरछे या फिर तलवार से हमला करते ।

आखिर कुछ खबरी की सहायता से अंततः महान क्रांतिकारी समशेरसींग भोसले को पकडवाया गया । बादमे उन्हे १ एप्रील १८५८ को उनके सेनापति गंगू बापू मकवाना और वाघेरा माणेक के साथ और सात क्रांतीकारी को फांसी दि गई.

(क्रांतिवीर समशेरसिंग पारधी)

क्रांतिवीर समरशिंग पारधी ही आदिवासी पारधी समाजाची पहिली क्रांतिवीर आहे.  1857 च्या स्वतंत्र स्वराज संघर्षाचा पाया ब्रिटिशांच्या विरोधात उभे करण्यासाठी  समरशेरिंग पारधी.  आपल्या जीवनातील, त्यांनी आदिवासी पारधी समाजाच्या संरक्षणासाठी 1857 च्या लढाईत इंग्रजांविरूद्धच्या लढाईचे नेतृत्व केले. आदिवासी संस्कृतीचा हेतू ठेवून, मराठी साहित्यिक श्री भास्करजी भोसले यांनी लिहिलेला इतिहास अणी वेदानाचा (पृष्ठ 4-101) -

  पारधी वाघेरी द्वारका येथील ओखा बेट येथे, वाघेरी हा लोकसंस्थेत राहत होता.  या संस्थेसाठी 1803 ते 1858  या काळात गायकवाड, ब्रिटीश आणि वाघेर यांच्यात संघर्ष होता.  1803 मध्ये द्वारकाचा ओखा नावाचा बेटकर वाघेर या सैन्यांचे राज्य होते.  त्यांनी इंग्रजांचे जहाज लुटले.  त्यांचा राजा नारायण मानेक याला इंग्रजांनी ठार मारले.  नंतर, 1848 मध्ये, ओखा बेट ब्रिटिश आणि गायकवाड यांच्याशी एकत्र आला आणि त्याने आपले राज्य सोडले, आणि नंतर ब्रिटिश सैनिकांसह गायकवाडच्या सैन्याने पूनहवर हल्ला केला आणि जोधा मानेक यांना ठार मारून ओखा किल्लाचा बळी घेतला.

पुढे, वाघरीच्या लोकांनी  1858  मध्ये द्वारका ओखा बेठ हथिय्या ताब्यात घेण्यासाठी समरसिंगच्या 300/350 सैन्य (पारधी) सैन्याची सक्ती केली, म्हणून वाघरी आणि समरसिंग पारधी यांची बैठक झाली.  त्या बैठकीत पारधी राजा समरशिंग पारधी हे माणिक वाघेर, राजा गंगू बापू मकवाना, वाघण सेनापती जो सोमनाथ जवळील मिठापूर गावात राहणारे होते.  स्वराज्यासाठी प्रथमच बैठक झाली.

भोसले बेदेडाचा सोमरसिंग पारधी सोमनाथच्या नाझिक मिठापूरचा होता.  वाघरी आणि पारधी समाजाच्या पाठिंब्याने दहा पंधरा गावे तेथे सोमरसिंगच्या वडिलांकडे राहिली.  त्यांचे वडील आणि आजोबा पेशवाईच्या दरबारात नोकरीस होते.

1818 च्या ब्रिटिश आणि मराठ्यांच्या युद्धा नंतर अनेक सरदारांनी त्यांच्या संस्था बांधल्या.  त्यापैकी समीरशिंग ही (पारधीची) स्वतंत्र संस्थादेखील बांधली गेली.  तो जवळील पश्चिम गीर भागात राहणाऱ्या पारधी टोलीचा वाघारीचा प्रमुख होता.

वयाच्या बावीसाव्या वर्षी ते स्वतंत्र संस्था होण्यासाठी प्रयत्न करीत होते.  कारण ब्रिटीश सरकारसमवेत असलेल्या गायकवाडांना तिथे राहायचे नव्हते.  जेथे गाववाड आणि गायकवाडचे नवाब आधीच बनलेले नव्हते तेथे आदिवासी पक्ष वसाहत किंवा स्वतंत्र राज्याच्या बाजूने होते.

समरसिंग पारधी हे युवा गणनायक होते.  4000 ते 5000 या काळात ते पारधी आणि फासेपर्धी कुटुंबाचे रक्षक होते.  ते सौराष्ट्रात स्थानिक होते.

त्यांच्याकडे सुमारे 700 ते 800 सैनिक होते.  हथियारसमवेत ब्रिटीश सैन्य येत आहे हे जेव्हा त्यांना कळले तेव्हा त्याने आपली संस्था सोडून गिर प्रदेशात जावे लागले.  मग स्त्रिया, मुले, म्हातारे, तरूण सगळेच इंग्रजांशी लढले आणि फक्त दगड, गोफण, तलवारी, भाले, झाडाच्या फांद्या आणि शस्त्रे नसलेल्या उन्हाळ्यासह उभे राहिले.  असे असूनही, तो इंग्रजी सैन्याशी लढा देऊ शकत नाही हे त्यांना ठाऊक होते, परंतु त्याने 1000 ते 1500 पर्यंत त्यांचे भाऊ पारधी, वाघेरी जवळील वाघेरीजवळ सैन्य क्रमांक गोळा केला आणि मग 1 जानेवारी 1857 रोजी बैठक पूर्ण करून त्यांनी काठेवाडीत लढा देण्याची रणनीती आखली.

सौराष्ट्राचे, पारधी, फासेपारधी, वाघारी, काठेवाडी पारधी सर्व जण  भाऊ समशेर भोसले शिंग आपले प्रमुख मानतात.  या सर्वांनी एकत्र येऊन एक स्वराज्य संस्था स्थापन केली.

समरशिंग पारधी यांनी आपल्या ज्वलंत भाषणाने सर्वांना संबोधित केले आणि सर्वांना इंग्रजांविरूद्ध स्वतंत्र राज्य निर्माण करण्याच्या लढाईत सामील होण्याचे आवाहन केले. ( "मारा वाघोडाहो, आपळंं कालतक हिंदू राजो शाहूमहाराज, प्रधान पेशवानी सेवा करुकथा, गायकवाड आपंळोच यो राजो मणिकभी आपंळो छं. पंळ. हामक्या गोरावय  आपळू खारु लुटीलीदू . हिनाकरता आज आपळंं हां गोळा ह्युयाला छं मारा वाढली हो, आपळंं जिवत रंगत पिनारा , लाडींन रगत पिलाईन गोरावनं वाढो, जिनमं जिव छं ततपर लढो, जेतरा आदमी गोळाहुशे तेतरा गोळा करो , देवीना कृपाथी आपळंंच लढाई जिंकनारा छं . आपळंं स्वतानू राज्य मळसे . आपळंं राज्यम देखमं स्वताह सुखी हुशो जय सोमनाथ जा), " माझे पारधी बांधवो, आपण आजपर्यंत हिंदवी राजा शाहू महाराज,  त्याचे प्रधान पेशवानी केलेल्या गोष्टी, गायकवाड आपलेच राजा माणिक हे आपलेच आहे .पण आता गोऱ्या इंग्रजांनी आपले सर्व लूटले आहे . त्यांच्याकरता आज आपण जमा झालेलो पारधी बांधवो, आपलं रक्त सांडणारे , लढाईमध्ये गोऱ्या इंग्रजांना कापा, ज्याच्यामध्ये  जीव  असल्यापर्यत लढतराहा, जेवढे पारधी जमा होईल तेवढे पारधी युवा जमा करा .मी जात आहे, मी तुझ्याकडे जात आहे, देवी कृपेठी, आपणच लढाई जिंकणार आहोत.आ आपल्या लढ मी माझ्या स्वत: च्या राज्यात आहे. आपण स्वत: लताचे स्वातंत्र्य राज्यात निर्माण करू. आपल्या मी  राज्यात तुला पाहून मला आनंद झाला! "    जय सोमनाथ!" जानेवारीच्या पहिल्या आठवड्यात द्वारका कपूर हलमा किआ नंतर समरशिंगसह गायकवाडच्या छावणीत गेले आणि ते स्थानिक वघेर आणि मानेक वाघेर होते, त्यांच्याकडे सोमरसिंग भोसले यांच्याकडे सुमारे 3500,  सैन्य  होते पण आता त्यांच्याकडे काही बंदुका आणि बुरुज होते आणि तेथून त्यांना उत्तेजन मिळाल्यावर होते. त्यांना जेव्हा बातमी  कळले तेव्हा गायकवाड आणि इंग्रज  अधिकाऱ्याला वाटले की त्याला समरशिंग व उर्वरीत बुंदखोर पारधी फासेपारधी यांना ठार मारण्याचे आदेश दिले आणि ते दोन सैनिक द्वारकाच्या ओखबेटसमोर उभे राहतील.  ब्रिटीशांनी सोमरसिंगच्या सैन्यावर जबरदस्तीने दबाव आणण्यास सुरवात केली, ज्यात ज्येष्ठ पुत्र समीरशिंग भोसले यांची पहिली पत्नी ठार झाली.  समीरशिंग भोसले भाला चालविण्यात पारंगत होते, तो इंग्रजी सैन्याशी अत्यंत अभिमानाने लढत होता.  त्या युद्धामध्ये त्याची पत्नी, दोन भाऊ, चार मुले शहीद होतील पण तरीही त्याने सातत्याने लढाई सुरू ठेवली आणि ओखाबेत हथियालिया नंतर ते मानेक राजा वाघेरांच्या आश्रयामध्ये राहिले.  नंतर, फिरसेने सैन्य जमा करून इंग्रजांशी लढाई सुरू ठेवली.  समुद्रामध्ये बुडताना अचानक ब्रिटीश सैनिकांवर हल्ला करत ते ब्रिटीश सैन्याशी झगडत राहिले आणि कधीकधी ते ओखा बेटच्या झाडावर चढले आणि त्यांना समुद्रात लटकवून त्यांच्यावर हल्ला केला.  त्याला पाण्यात बुडविण्यासाठी तो कधीकधी झाडावरुन येणाऱ्या इंग्रजावर सैन्यावर बाण, दगड, भाले, बरछे किंवा तलवारींनी झाडाला टेकून मारायचा.

शेवटी काही बातमींच्या मदतीने थोर क्रांतिकारक समरशिंग भोसले यांना अखेर ताब्यात घेण्यात आले.  नंतर त्याला 1 अप्रैल 1858 रोजी त्याचे सरदार गंगू बापू मकवाना आणि वाघेरा मानेक आणि सात क्रांतिकारकांसह फाशी देण्यात आली.